Wyzwolenie Tomaszowa Mazowieckiego 18 stycznia 1945 roku

Do obrony Tomaszowa Mazowieckiego przed spodziewaną ofensywą Armii Czerwonej znad Wisły dowództwo niemieckie przywiązywało duża wagę ze względu na strategiczne położenie miasta na przecięciu ważnych szlaków komunikacyjnych. Z tego powodu sam Tomaszów wraz z najbliższą okolicą został silnie ufortyfikowany w ramach budowy umocnień na tzw. Linii Pilicy. Prowadzono ją od lata do zimy 1944 roku za pomocą przymusowej pracy m.in. wielu tysięcy Tomaszowian.

Pod koniec 44 roku pozycje w rejonie Tomaszowa zajęła niemiecka 9 armia polowa, dowodzona przez gen. Smilo von Lütwitza. Niemców ulokowanych w rejonie tomaszowskim wsparły oddziały kolaboranckiej armii gen. Andrieja Własowa. Po uderzeniu radzieckiej ofensywy znad Wisły niemieckie dowództwo skierowało nad Pilicę również jednostki 4 i 7 armii wraz z należącymi do nich korpusami pancernymi. Obronę na środkowym odcinku Pilicy wzmocniły dodatkowo inne jednostki niemieckie wycofujące się znad Wisły.

Radziecką ofensywę, rozpoczętą 12 stycznia 1945 roku, wielu historyków wojskowości określa mianem największej operacji Armii Czerwonej II wojny światowej. Do ataku ruszyły m.in. wojska I Frontu Białoruskiego pod dowództwem marszałka Georgija Żukowa, które w ramach tzw. operacji wiślańsko-odrzańskiej zajęły Warszawę, Radom, Tomaszów Maz., Łódź i Poznań. Podczas styczniowej ofensywy w ramach tego frontu na kierunku środkowym działał 11 Samodzielny Korpus Pancerny pod dowództwem gen. mjr. Iwana Juszczuka, będący w składzie 69 armii, dowodzonej przez gen. płk. Władimira Kołpakczi.

Po zdobyciu Radomia w dniu 16 stycznia korpus ten otrzymał rozkaz kontynuowania natarcia w kierunku zachodnim, sforsowania Pilicy w rejonie Tomaszowa i zdobycia miasta z marszu. Szturmowały tutaj trzy brygady ze składu 11 Korpusu Pancernego. Od strony płd. Tomaszów atakowała 65 Brygada Panc., a od płn. – 20 Brygada Panc. Czołowo na miasto od wschodu uderzyła 36 Brygada Panc.

We wczesnych godzinach rannych 18 stycznia, zwiad radziecki dotarł do brzegów Pilicy koło Tomaszowa. W tym czasie Niemcy wysadzili w powietrze wszystkie mosty drogowe w Tomaszowie oraz w Spale i Sulejowie. Dwie pierwsze brygady radzieckie nie zdołały sforsować Pilicy z marszu. Opór nieprzyjaciela, usadowionego w rozbudowanych umocnieniach na lewym brzegu Pilicy był dobrze przygotowany i skuteczny, a jego artyleria dobrze wstrzelała się w przeciwległy brzeg.

Tylko jednemu z pododdziałów 36 B. Panc., nacierającej od strony Białobrzegów, Brzustowa i Ciebłowic w składzie 8 czołgów, udało się wedrzeć do Tomaszowa po moście kolejowym na Pilicy, tuż przed zniszczeniem go przez Niemców. Radzieckie czołgi wraz z fizylierami dotarły do dworca kolejowego, gdzie po zorganizowaniu obrony okrężnej, przez 6 godzin odpierały ataki przeważających sił wroga, aż do nadejścia głównych sił swojej brygady. Podczas tej walki radzieccy pancerniacy zniszczyli w rejonie dworca dwa niemieckie transporty z wojskiem.

Na skutek silnego ostrzału z dobrze zamaskowanych umocnień na lewym brzegu Pilicy, Rosjanie musieli się wycofać na znaczną odległość do lasów w kierunku Opoczna. Tutaj nastąpiło przegrupowanie oraz wzmocnienie ich sił. Tak np. do skoncentrowanej w rejonie Smardzewic 65 B.Panc. dołączyły jednostki z 36 B.Panc. oraz cała 12 brygada zmotoryzowana artylerii wraz z odwodami. Znacznego wsparcia 11 Korpusowi Pancernemu w walkach o Tomaszów udzieliły jednostki 7 Gwardyjskiego Korpusu Kawalerii. Dużą rolę odegrało również lotnictwo, które skutecznie bombardowało i ostrzeliwało zarówno miejsca przepraw Niemców przez Pilicę, jak też ich stanowiska ogniowe na lewym brzegu rzeki.