Wrześniowi obrońcy miasta

Reklama

13. Dywizja Piechoty (a co za tym idzie również i wchodzący w jej skład 45. pp) stacjonowała na co dzień w Równem na Wołyniu. Jednostka ta była przewidziana do ewentualnej walki z ZSRS, a od początku lat 20. funkcjonowała na etacie pokojowym.

Po dojściu do władzy w Niemczech Adolfa Hitlera w 1933 roku nasiliły się pretensje zachodniego sąsiada do Wolnego Miasta Gdańska. Wobec coraz gwałtowniejszego wzrostu tychże w 1939 roku władze polskie planowały demonstrację zbrojną w Gdańsku. W przypadku, gdyby tutejszy Senat podjął decyzję o przyłączeniu miasta do III Rzeszy miano przeprowadzić akcję wojskową. Jej wykonaniem zająć się miał Korpus Interwencyjny, w składzie którego znalazła się 13. DP. O tym, iż dywizja ma uczestniczyć w jego ramach, dowództwo dowiedziało się 5 sierpnia 1939 roku. Rozkaz dotyczący mobilizacji wydano 13 sierpnia, a do 45. pp dotarł on dzień później o godzinie 22:00. 16 sierpnia pułk rozpoczął załadunek kolejowy, jeszcze tego samego dnia popołudniu koleją odjechał pierwszy ze składów, w ramach którego znalazło się pułkowe dowództwo oraz oddziały specjalne.

Wobec zmiany sytuacji i pewności co do tego, iż wojna jest nieunikniona, 31 sierpnia marszałek Rydz-Śmigły podjął decyzję o likwidacji Korpusu. Na jego decyzję wpłynęła również ewentualna utrata wojsk wchodzących w jego skład. 13. Dywizję Piechoty przydzielono do Armii „Prusy”. Oddziały dywizji transportami kolejowymi przerzucano już 1 września, do celu podróży miały dotrzeć po 48 godzinach.

W trakcie przewozu pociągi były wielokrotnie bombardowane (m.in. w Kutnie czy Łowiczu) i do swojego miejsca docelowego, czyli do Koluszek, docierały do 5 września.

W dalszej części tekstu zajmę się już walkami w samym mieście, nie chcę bowiem wdawać się zanadto w szczegóły, dotyczące lokowania pułku w okolicy Tomaszowa etc. (być może opiszę je w którymś z kolejnych tekstów).

W północno-wschodniej części miasta (m.in. po obu stronach Piasecznicy, na wschodnim skraju Niebrowa i Komorowa) Niemcy stworzyli punkty oporu, wykorzystując do tego grupy drzew, krzewów i zabudowań. Ich podstawą były czołgi oraz w minimalnym stopniu zmotoryzowana piechota.  

Zgodnie z rozkazem 45. pp miał się wycofać do Lubochni, w związku z atakami bombowymi na pozycje pułku koło Zawady. Dowódca dywizji, płk Kaliński, 6 września, ok. 20:30 go potwierdził. Doręczeniem zajęli się dwaj oficerowie sztabu dywizji, których dowódca wysłał samochodem. Zastali oni dowódcę pułku płk. Hojnowskiego w trakcie nadzoru nad przygotowaniami do jego wycofania. Dowódca 45. pp przekazał im informację, iż zgodnie z poczynionymi wcześniej ustaleniami po godzinie 22 wycofa pułk. Nie dotarły już do niego nowe rozkazy na temat wycofania dywizji przez Spałę za Pilicę (brak łączności radiowej).

Płk. Hojnowski podjął decyzję o wycofaniu swojej jednostki wyznaczoną poprzednio trasą - przez Tomaszów. Sformowano kolumnę marszową i maszerując (co nie było łatwe, bowiem część miasta płonęła po nalotach, a także wśród lokalnej ludności niemieckiej znajdowało się wielu dywersantów) ul. Piłsudskiego wkroczono na pl. Kościuszki. Tu nastąpił postój oraz uzgodnienie dalszej trasy przemarszu. Skierowano się ul. Warszawską ku mostowi na Piasecznicy. Ul. Warszawska zabudowana była od pl. Kościuszki do ul. Szerokiej zwartym szeregiem kamienic. Z kolei od torów w Starzycach po cmentarz teren tworzył kotlinę, świetnie nadającą się do ostrzału. Co ciekawe i warte zaakcentowania, gdy Wojsko Polskie kroczyło początkową częścią ul. Warszawskiej, do chroniących się w piwnicy domu znajdującego się pod numerem 52 Polaków, weszli Niemcy, którzy również zamieszkiwali pod tym adresem. Ostrzegali oni, aby pod żadnym pozorem nie opuszczać tej piwnicy, bowiem na ulicy będzie niebezpiecznie.

Na czele kolumny samochodem jechał dowódca pułku obok straży przedniej. O 23:30 szpica wraz z płk. Hojnowskim, zbliżała się do ul. Zawadzkiej. Wyjechała ona zza szkoły, gdzie dostała się pod ogień czołgów wroga. Zginął zarówno dowódca jak i jego adiutant (kpt. Józef Rzeczkowski). Straż przednia próbowała walczyć, wspierały ją działka przeciwpancerne strzelające do celów, które były jednak słabo widoczne. Broń ppanc. została zniszczona przez czołgi niemieckie. Kilkukrotnie próbowano jeszcze atakować przeprawę przez Piasecznicę, jednak nie udało się już odblokować przejścia.

Główna część pułku jednak znajdowała się w okolicy skrzyżowania ulic Warszawskiej, Szerokiej i Piernackiego (dziś Grota-Roweckiego). Została ona nieoczekiwanie ostrzelana z karabinów oraz obrzucona granatami przez dywersantów. Wywołało to, w połączeniu z informacją o śmierci płk. Hojnowskiego, panikę w pododdziałach. Żołnierze cofali się i stopniowo rozpraszali. W tej sytuacji szybko wymieszały się poszczególne pododdziały. Wokół panowała ciemność, gdzieniegdzie rozświetlana łuną pożarów. Ogarniający pułk chaos potęgowały galopujące w bezładzie konie wraz z wozami oraz dezorientacja żołnierzy.

Sytuację próbowali ratować niektórzy oficerowie, jednak powiodło się to tylko w części. Dywersanci nadal atakowali, walczono często o poszczególne domy. Wobec braku możliwości przebicia się przez zaporę niemiecką, zebrane doraźnie pododdziały poczęły się kierować w kierunku ul. Spalskiej. Jednak na ulicy Piernackiego doszło do ponownego ostrzału polskich żołnierzy przez V kolumnę. Część ocalałych próbowała przebijać się równoległą ulicą Projektową (dzisiejsza J.U.Niemcewicza). Gniazda dywersanckie próbowano unieszkodliwiać jak najszybciej, toteż spontanicznie rozbierano płoty, celem dostania się na tyły budynków, gdzie lokowali się przeciwnicy. Szczególnie ciężkie walki toczono o posesje 42/44, 46 i 48 przy Projektowej. Na całej długości tej ulicy leżały trupy dywersantów i polskich żołnierzy. Walki trwały do świtu. W ich wyniku 45. pułk piechoty przestał istnieć jako zorganizowana jednostka. Poległo co najmniej 110 żołnierzy pułku (czyli co najmniej tylu, ilu jest pochowanych na tomaszowskim cmentarzu). Saperzy zdążyli jeszcze wysadzić mosty na Pilicy, a nieznający sytuacji w mieście Niemcy wkroczyli do niego dopiero o 10:00 w dniu 7 września. Wygasały powoli pojedyncze punkty oporu…

Dywersantami zaś były zapewne osoby przeszkolone przed wojną przez Abwehrę, jednak ich uzbrojenie pozostawiało wiele do życzenia. Ich głównym uzbrojeniem były pistolety i materiały wybuchowe. Intensywność ostrzału żołnierzy polskich wskazuje więc, iż nie sami lokalni Niemcy w nim uczestniczyli. Prawdopodobnie wsparli ich współrodacy z 1. DPanc., która to dywizja zajmowała powoli 6 września północną część miasta, a jej patrole dostarczały dywersantom broń.

Warto pamiętać o poświęceniu żołnierzy 45. pp, gdyż przez wiele lat byli oni w Tomaszowie zapomniani. Do lat 80. nie obchodzono w żaden sposób rocznicy bitwy o nasze miasto. Powoli zaczyna się to zmieniać, choćby poprzez fakt nadania III Liceum Ogólnokształcącemu przy ul. Nadrzecznej w dniu 6 września 2000 (w 61. rocznicę śmierci) imienia pułkownika Stanisława Hajnowskiego. Każdy młody człowiek powinien pamiętać o tych w dużej części bezimiennych bohaterach, którzy potrafili w imię pewnej idei oddać swoje życie, czyli coś najcenniejszego. W dzisiejszych czasach na taki gest stać by pewnie było niewielu.